تۆرکمەن  إدەبی  دیلینیڼ  إساسئ اۇرفۇگرافیک  کادالارئ[1]

I. آیرئ-آیرئ هـارپلارئڼ یازۉودا اۉلانئلئشئ

آ-ا هـارپئ هـم اۉزئن آیدئلیان آ:[2] سەسینە (آ:ی، آ:بات، چا:ی) وە هـم گئسگا آ سەسینە دەرەک (تاگما، آچئک، تاکئر) اۉلانئلیار. بـ-ب هـارپئ سؤزۆڼ باشئندا وە سؤزۆڼ اۇرتاسئندا زارپلئ دئمئک پ سەسیندەن سۇڼ گەلەندە، زارپلئ ب سەسینە دەرەک (بال، بیر، کەپبە، گۉپبا)، باشگا یاگدایلاردا سۆیکەش ب (β) سەسینە دەرەک (سابئن، گابئک، گابا، سەبەت، گۉرباگا، بیلبیل) اۉلانئلیار. ب هـارپئ آلئنما سؤزلەردەن (رۇمب، درۇب، لەب) باشگا سؤزلەریڼ سۇڼۉندا یازئلمایار. چ، ش هـارپلارئ سؤزۆڼ هـەممە یەریندە یازئلیار.
مەسەلەم: چای، چەکیچ، آرچا، شالئ، شەکەر، باگشئ، آش، گئش وە ش.م. د هـارپئ تۆرکمەن سؤزلەریندە سؤزۆڼ باشئندا وە اۇرتاسئندا إشیدیلەن یەریندە یازئلئپ، سؤزۆڼ سۇڼۉندا یازئلمایار، هـالکارا سؤزلەریندە بۇلسا سؤزۆڼ سۇڼۉندا هـەم یازئلیار. مەسەلەم: داگ، آدام، بەدرە، زاوۇد، مادرید وە ش.م. إ-ە هـارپئنئڼ بیرینجی شەکیلی سؤزۆڼ باشئندا وە سۇڼکئ شەکیلی سؤزۆڼ اۇرتاسئندا وە سۇڼۉندا یازئلیار.
مەسەلەم: إکین، إدەپ، إجە، إنە، إنەکە، بەگەنچ، بەییک، گؤلە، دەرە وە ش.م. أ هـارپئ اۉزئن آیدئلیان أ: (بأ:ش، مأ:ش، بأ:ری، گأ:میک، دأ:نە، دأ:ری، مأ:لیم، شأ:نیک (وە گئسگا آیدئلیان أ) أکیتمەک، جأهـەک، بأهـبیت، مأهـیر، زأهـمەت، شأهـەر) سەسلەرینی بەرمەک اۆچین اۉلانئلیار. ف-  هـارپئ سؤزۆڼ هـەممە یەریندە گەلیپ بیلیأر.
مەسەلەم: فیزۉلئ، فۉتبۇل، فابریک، اۆفلەمەک، تۆف، ژیراف وە ش.م.
۸. گ-  هـارپئ دؤرت سانئ سەس اۆچین اۉلانئلیار: ائزکئ کەنتلەوۆک زارپلئ گ سەسی اۆچین: گارا، گۇیئ، گۉزئ، تۇکگا وە ش.م. اۇرتاکئ کەنتلەوۆک زارپلئ گ سەسی اۆچین: گؤز، گەییم، گەچی وە ش.م.
چ) ائزکئ کەنتلەوۆک سۆیکەش گ (ᵞ) سەسی اۆچین: آگئر، چاگا، آگا، تئگ، باگ، داگ وە ش.م.
د) اۇرتاکئ کەنتلەوۆک سۆیکەش گ (ɤ) سەسی اۆچین: یەگەن، دۆزگۆن، اؤزگە، چیگیت، دەگیرمەن، بەگ، چیگ وە ش.م.هـ-  هـارپئ داماکدا إمەلە گەلیأن (هـابار، هـایوان، هـەکایا، هـەمیشە) وە ائزکئ کەنتلەوۆک (واهـ، آهـمئر، پارهـ، نئرهـ) هـ سەسلەرینە دەرەک اۉلانئلیار. ایـ-یـ -ی هـارپئ اۉزئن (دی:ش، می:وە، ای:گە، نی:رە) وە گئسگا (دیل، پیکیر، کیتاپ، ایکی) ای سەسلەرینە دەرەک اۉلانئلیار. سؤزۆڼ سۇڼۉندا اۉزئن آیدئلیان ای سەسی ی هـارپئ بیلەن یازئلیار: ایی، دیی. تۆرکمەن سؤزلەریندە بۉلارئڼ ائزئنا گۇشۉلما گۇشۉلاندا هـەم ی هـارپئ دۆشۆریلمأن یازئلیار: اییم، دییمەک وە ش.م. جـ-ج هـارپئ سؤزۆڼ باشئندا وە اۇرتاسئندا یازئلئپ، سؤزۆڼ سۇڼۉندا اۉلانئلمایار: جای، جەدەل، جۇراپ، إجە، آجئ، مۇنجۉک. اۇل کأبیر آلئنما سؤزلەریڼ سۇڼۉندا هـەم یازئلیار: کۇتتەج، کۇللەج وە ش.م. ژ-  هـارپئ سؤزۆڼ إشیدیلەن یەریندە یازئلیار: ژانر، ژۉرنال، هـاژژئک، آژدارهـا، رەژیسسیۇر، رەپۇرتاژ وە ش.م. کـ-ک هـارپئ اۇرتاکئ کەنتلەوۆک ک سەسینە (کۆمۆش، یۆپەک، إکیش، إریک) وە ائزکئ کەنتلەوۆک ک سەسینە (کاگئز، کاکا، آک، گاتئک، تۇکای، باکجا) دەرەک یازئلیار. ل، م، ن هـارپلارئ سؤزۆڼ هـەممە یەریندە گەلیپ بیلیأر.
مەسەلەم: لاچئن، آلما، إل، ماما، آدام، ناگئش، إنە، مەن، سەن وە ش.م.
۱۵. ڼ هـارپئ سؤزۆڼ دیڼە باشئندا گەلیپ بیلمەیأر، سؤزۆڼ اۇرتاسئندا وە آهـئرئندا یازئلیار.
مەسەلەم: إڼەک، یاڼئ، تەڼڼە، ایڼڼە، اؤڼ، سۇڼ، مۆڼ وە ش.م.
۱۶. اۇ-ۇ هـارپئ اۉزئن اۇ: (بۇ:رچ، گۇ:زا، دۇ:داک) وە گئسگا اۇ (اۇگلان، اۇراک، دۇگان) سەسلەری اۆچین اۉلانئلیار. اۇل تۆرکمەن دیلیندە سادا سؤزلەریڼ دیڼە بیرینجی بۇگنۉندا یازئلیار.
مەسەلەم: اۇل، شۇل، تۇوۉک، شۇر، هـۇرلۉک وە ش.م.
کأبیر سؤزلەر گەپلەشیکدە دۇلۇک، اۇگلۇن، اۇوۇل، اۇوسۇر یالئ آیدئلسا-دا، اۇلار دۇلاک، اۇگلان، اۇوال، اۇوسار کیمین یازئلیار.
بەللیک: اۇ هـارپئ گۇشما سؤزلەردە، هـالکارا سؤزلەریندە، فامیلییا یاسایجئ -اۇو، -اۇوا، -اۇونا، -اۇویچ وە سئپات یاسایجئ –سۇو، -سۇوۉلت، -هـۇر، -هـۇن گۇشۉلمالارئندا سؤزلەریڼ سۇڼکئ بۇگۉنلارئندا هـەم گەلیپ بیلیأر.
مەسەلەم: وۇدۇرۇد، کیسلۇرۇد، گەلەنۇو، مەرەدۇوا، آتاجانۇویچ، داماکسۇو، آکسۇوۉلت، سۆیتهـۇر، کیتاپهـۇن، سەرهـۇوۉز، آنناۇراز وە ش.م. اؤ-ؤ هـارپئ اۉزئن اؤ: (بؤ:لۆم، گؤ:ک، دؤ:رت، دؤ:ش، کؤ:ز) وە گئسگا اؤ (بؤوەت، گؤز، گؤلە، گؤرەش، کؤینەک) سەسلەرینە دەرەک اۉلانئلیار. اۇل سادا سؤزلەریڼ دیڼە بیرینجی بۇگنۉندا یازئلیار. سۇڼکئ بۇگۉنلاردا اؤ یالئ إشیدیلیأن سەسە دەرەک هـەم إ هـارپئ یازئلیار.
مەسەلەم: گەپلەشیکدە آیدئلیان بؤرؤک، جؤوؤن، گؤزؤنؤک یالئ سؤزلەر بؤرەک، جؤوەن، گؤزەنەک یالئ یازئلیار. گۇشما سؤزلەردە اؤ هـارپئ سۇڼکئ بۇگۉنلاردا-دا گەلیپ بیلیأر.
مەسەلەم: مەکگەجؤوەن، اینەدؤردۆل، یۇلؤتەن وە ش.م. پ، ر، س، ت هـارپلارئ سؤزۆڼ هـەممە یەریندە گەلیپ بیلیأر.
مەسەلەم: پاگتا، گاپئ، گۉلپ؛ رادیۇ، گارا، گار؛ سئلاگ، ایسلەگ، دۆرس؛ تاباک، آتا، سۉرات، پۇلات، سئپات وە ش.م. اۉ-ۉ هـارپئ دیلدە اۉزئن اۉ: (اۉ:ک، سۉ:رات، دۉ:شماک) وە گئسگا اۉ (اۉلاگ، اۉرۉش، اۉسسا) سەسلەرینە دەرەک اۉلانئلیار. اۆ-ۆ هـارپئ اۉزئن اۆ: (چۆ:یشە، سۆ:یت، اۆ:یشمەک، گۆ:یچ، چۆ:ی، سۆ:یشمەک، تۆ:یدۆک) وە گئسگا اۆ (اۆلکە، سۆبسە، اۆچەم) سەسلەرینە دەرەک اۉلانئلیار. و-  هـارپئ تەگەلەک ائشگالاڼلئ، دۇداگارا و سەسینە (واتان، گاوۉن، آو، وەکیل، دؤوۆر، دۆومە، سۉو)، هـالکارا سؤزلەریندە (والس، آوتۇر) وە فامیلییا یاسایجئ گۇشۉلمالاردا (آتایەو، مەرەدۇوا) یاسئ ائشگالاڼلئ دۇداک-دیش v سەسینە دەرەک اۉلانئلیار. ائـ-ئـ-ئ هـارپئ اۉزئن آیدئلیان ائ: (ائـ:س، گئـ:بات، گئـ:ز) وە گئسگا آیدئلیان ائ (ائگال، ائلئم، ائسسئ، ائشئک، شئگئر، سئگئر) سەسلەرینە دەرەک اۉلانئلیار. ی-  هـارپئ سؤزۆڼ هـەممە یەریندە یازئلیار.
مەسەلەم: یۆز، ییگیت، بایراک، چایئر، تای، چۆی، آی وە ش.م.
بەللیک: کأبیر آلئنما سؤزلەردأکی е، ё، ю، я هـارپلارئ تۆرکمەن دیلینیڼ إلیپبیییندأکی یە، یۇ، یۉ، یا هـارپلارئ بیلەن یازئلیار: Ереван – یەرەوان، евро – یەورۇ، ёлка – یۇلکا، берёза – بەریۇزا، юмор – یۉمۇر، валюта – والیۉتا، ядро – یادرۇ، акция – آکسییا وە ش.م. ز-  هـارپئ سؤزۆڼ هـەممە یەریندە یازئلیار.
مەسەلەم: آز، زۇر، زەهـینلی، زأهـمەت، زەرگأر، زامان، گاز، گەزمەک وە ش.م.
تۆرکمەن دیلینیڼ تأزە إلیپبییینی کابۉل إتمەک هـاکئندا تۆرکمەنیستانئڼ پرەزیدەنتینیڼ ۱۹۹۳-نجی یئلئڼ ۱۲-نجی آپرەلیندە کابۉل إدەن وە تۆرکمەنیستانئڼ مەجلیسی تاراپئندان تاسسئکلانان کارارئ إساسئندا دیلیمیزدە بۇلمادئک، دیڼە هـالکارا سؤزلەریندە دۉش گەلیأن ц، щ، ъ، ь هـارپلارئ إلیپبییە گیریزیلمەدی. شۇڼا گؤرأ، هـالکارا: цирк، концەрт، абзац، кварц  یالئ سؤزلەردأکی ц هـارپئنا دەرەک س-  هـارپئ، щетка، плащ یالئ سؤزلەردأکی щ هـارپئنا دەرەک هـەم ش-  هـارپئ یازۉودا اۉلانئلیار. تۆرکمەن دیلیندە وە آلئنما سؤزلەردە ایکی چەکیملینیڼ آراسئندا گەلەن کیریل إلیپبیییندأکی щ هـارپئنا دەرەک تۆرکمەن إلیپبییینیڼ ش هـارپئ گۇشالاندئرئلئپ، پاششئ، مئششئ، یاششیک یالئ یازئلمالئ. اۇбъект، субъект یالئ سؤزلەردە گەلیأن ъ آیئرما بەلگیسی هـەم-دە компьютер، медаль، اۇтель کیمین سؤزلەردە دۉشیان ь یۉمشاکلئک بەلگیسی تۆرکمەن دیلینیڼ یازۉوئندا اۉلانئلمایار.

II. دۆیپ سؤزلەریڼ یازۉو دۆزگۆنی
۱. ایلکی بۇگنئ آچئک وە چەکیملیلەری گئسگا آیدئلیان، سۇڼئ ز، ل، ن، ر، س، ش سەسلەرینە گۉتاریان ایکی بۇگۉنلئ دۆیپ سؤزلەریڼ سۇڼۉنا چەکیملی سەس بیلەن باشلانیان گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، ایکینجی بۇگۉنداکئ گئسگا آیدئلیان دار چەکیملیلەر اؤزلەریندەن اؤڼ د، ز سەسلەریندەن باشگا آچئک چەکیمسیز سەس گەلەندە، دۆشۆریلیپ یازئلمالئدئر.
مەسەلەم: آگئز – آگزئ، اۇگۉل – اۇگلئ، بۇگۉن – بۇگنئ، گؤرۆن – گؤرنەر، باگئر – باگرئ، تۇوۉس – تۇوسار، اۉرۉش – اۉرشار، کؤوۆش – کؤوشی، دؤوۆر – دؤوری وە ش.م.
بەللیک: آسئل، پاسئل، نەسیل، ائلئم یالئ سؤزلەر بۉ کادادان چئکارئلئپ، آسلئ، پاسلئ، نەسلی، ائلمئ یالئ یازئلیار.
۲. آڼرئ، بأری، یۇکارئ، ایلەری یالئ تاراپ گؤرکەزیأن سؤزلەرە د، ک، ل، ر، س سەسلەری بیلەن باشلانیان گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، اۇلارئڼ سۇڼۉنداکئ دار چەکیملیلەر دۆشۆریلیپ یازئلمالئ.
مەسەلەم: یۇکارکئ، ایلەرکی، بأردە، ایلەرلەمەک، یۇکارسئ، یۇکارراک، آڼئرسئ وە ش.م.
بەللیک: آڼرئ سؤزۆنیڼ سۇڼۉنا یۇکارکئ سەسلەر بیلەن باشلانیان گۇشۉلما گۇشۉلاندا، ر وە ائ سەسلەری اؤز اۇرۉنلارئنئ چالئشیارلار.
مەسەلەم: آڼرئ – آڼئردا، آڼئرکئ، آڼئرسئ، آڼئرراک.
۳. سارئ، کۆتی، سۆیری، تۉرشئ یالئ سۇڼئ دار چەکیملی سەسە گۉتاران سؤز لەرە گیڼ چەکیملی بیلەن باشلانیان گۇشۉلما گۇشۉلاندا، سؤز سۇڼۉنداکئ دار چەکیملی دۆشۆریلیپ یازئلیار.
مەسەلەم: سارالماک، کۆتەلمەک، تۉرشاماک، سۆیرەلمەک وە ش.م.
گۉزئ، اۉکئ، دۉرئ یالئ سؤزلەرە ایشلیک یاسایجئ -لا/-لە گۇشۉلماسئ گۇشۉلاندا، سؤز سۇڼۉنداکئ دار چەکیملی ائ، ای دۆشۆریلیپ یازئلیار.
مەسەلەم: گۉزئ – گۉزلاماک، اۉکئ – اۉکلاماک، دۉرئ – دۉرلاماک.
۴. -یئش/-ییش گۇشۉلئپ یاسالان سؤزلەریڼ سۇڼۉنا چەکیملی سەس بیلەن باشلانیان گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، -یئش/-ییش گۇشۉلماسئنئڼ ائ، ای سەسلەری دۆشۆریلیپ یازئلیار.
مەسەلەم: یاشایئش – یاشایشئ، سؤزلەییش – سؤزلەیشی، گارایئش – گارایشئ وە ش.م.
۵. ک سەسینە گۉتاریان کؤپ بۇگۉنلئ سؤزلەریڼ سۇڼۉنا -جئک/-جیک، -جاک/-جەک گۇشۉلمالارئ گۇشۉلاندا، سؤز سۇڼۉنداکئ ک سەسی دۆشۆریلیپ یازئلیار.
مەسەلەم: تایاک – تایاجئک، کەتەک – کەتەجیک، کەییک – کەییجەک، گایئک – گایئجاک، گۉلاک – گۉلاجئک، اۇراک – اۇراجئک، بەییک – بەییجەک.
۶. دۆیپ سؤزۆڼ اۇرتاسئندا إشیدیلیأن وە هـەر بیری آیرئ بۇگنا دەگیشلی بۇلان یاناشئک گەلەن ایکی دئمئک سەسیڼ سۇڼکۉسئنئ آچئگا اؤورۆپ یازمالئ.
مەسەلەم: تاپبات، هـاتدا، دەپدەر، کەچجە، چاکگئ، چاکگان، ایشدأ، مەکدەپ، سەریشدە وە ش.م.
بەللیک: ماددا، ماددئ، مۉکاددەس، مۉکاددەسلیک سؤزلەری بۉ کادا دەگیشلی دألدیر.
۷. سؤز اۇرتاسئندا یاناشئک گەلیأن ست، مب، ڼگ سەسلەرینیڼ دۆیپ سؤزلەردە آسسیمیللەشدیریلەن گؤرنۆشینی سس، مم، ڼڼ یازمالئ.
مەسەلەم: هـاسسا، اۉسسا، تۆممەک، لەممەر، گاڼڼا، ایشەڼڼیر، یاسسئک، تۉسساگ، ایڼڼە یالئ سؤزلەر هـەم بۉ کادا گیریزیلیأر.
آت هـئزماتئندا گەلیأن گئززئرما، اؤسسۆریم، باسسئرما یالئ سؤزلەریڼ-دە آسسیمیللەشدیریلەن گؤرنۆشی یازئلمالئ.
بۉلار ایشلیک بۇلۉپ گەلەندە آسسیمیللەشدیریلمأن، گئزدئرماک، اؤسدۆرمەک، باسدئرماک یالئ یازئلیار.
۸. آسئل سؤزلەریڼ اۇرتاسئندا یاناشئک گەلیأن لد، ند سەسلەرینیڼ آسسیمیللەشدیریلمەدیک گؤرنۆشی یازئلیار.
مەسەلەم: باللاک دأل-دە، بالداک؛ باللئز دأل-دە، بالدئز؛ ساللاملئ دأل-دە، سالداملئ؛ کۆننۆک دأل-دە، کۆندۆک؛ ساننئک دأل-دە، ساندئک؛ یانناک دأل-دە، یانداک؛ إننام دأل-دە، إندام وە ش.م.
۹. دۆیپ سؤزلەریڼ سۇڼۉندا بەللیبیر تۇپاردان بۇلان چەکیمسیز سەسلەریڼ یاناشئک گەلمەک هـأسییەتی بار. شۇل چەکیمسیز سەسلەریڼ آراسئندا ائسگئنسئز دار چەکیملی سەس إشیدیلیأن یالئ بۇلسا-دا، اۇلار یازئلمایار.
مەسەلەم: وپ – هـۇوپ؛ وچ – مؤوچ؛ گت – باگت، تاگت، واگت؛ یپ – هـایپ، کەیپ؛ یت – آیت، گایت، سۆیت؛ لک – هـالک، مۆلک، سیلک؛ لپ – گۉلپ، زۆلپ؛ لت – میلت، چالت، إلت، یالت – یۉلت؛ نپ – سئنپ؛ نس – جئنس، اۆنس؛ نچ – گازانچ، بەگەنچ، گۉوانچ؛ ڼک – سۆڼک، آڼک، تاڼک، رەڼک؛ رز – آرز، کارز؛ رک – بەرک، شارک، گەرک، إرک؛ رپ – هـارپ، سارپ، زارپ، گۉرپ؛ رس – دەرس، سارس، بارس؛ رت – یئرت، دؤرت، مۉرت، مەرت؛ رهـ – چارهـ، پارهـ، نئرهـ؛ رچ – هـارچ، بۉرچ، بەرچ، سارچ؛ ست – آست، کاست، اۆست؛ هـت – أهـت، جأهـت، شأهـت؛ شک – کؤشک، ائشک؛ شپ – کەشپ؛ شت – کۆشت، کەشت.
۱۰. ایلکی بۇگنئ چەکیمسیز سەسە گۉتارئپ، ایکینجی بۇگنئ ر سەسی بیلەن باشلانیان ایکی بۇگۉنلئ سؤزلەردە ر سەسینیڼ اؤڼ یانئندا ائسگئنسئز دار چەکیملی إشیدیلسە-دە، اۇل یازئلمایار.
مەسەلەم: تۇپۉراک دأل-دە، تۇپراک؛ گۉدۉرات دأل-دە، گۉدرات؛ تیتیرەمەک دأل-دە، تیترەمەک؛ إشیرەت دأل-دە، إشرەت؛ یاڼئراماک دأل-دە، یاڼراماک؛ سامئراماک دأل-دە، سامراماک؛ تیزیرأک دأل-دە تیزرأک.
سەس وە شەکیل بیلدیریأن سؤزلەرە -لا/-لە گۇشۉلاندا، گۇشۉلما بیلەن اۇل سؤزلەریڼ آراسئندا چالا إشیدیلیأن دار چەکیملیلەر یازئلمایار.
مەسەلەم: پاتئلاماک دأل-دە، پاتلاماک؛ هـئکئلاماک دأل-دە، هـئکلاماک؛ هـاشئلاماک دأل-دە، هـاشلاماک؛ ایڼیلەمەک دأل-دە، ایڼلەمەک.
۱۱. ایلکی بۇگنۉندا دۇداک چەکیملیلەریندەن (اۇ، اؤ، اۉ، اۆ) بیری گەلەن کؤپ بۇگۉنلئ سؤزلەریڼ ایکینجی بۇگنۉنداکئ گئسگا آیدئلیان دار چەکیملیلەر دۇداکلاندئرئلئپ یازئلیار.
مەسەلەم: اۇگۉل، چۇلۉک، اۉچگۉن، یۉمۉش، اؤکۆز، یۇرۉنجا، اۆزۆم، کؤمۆر، دۆزۆم، سؤزلۆک، اۇگلۉڼئز، گؤردۆک، دۉردۉڼئز، اؤزۆم وە ش.م.
بەللیک: سؤز سۇڼۉندا گەلیأن دار چەکیملیلەر دۇداکلاندئرئلمان یازئلیار.
مەسەلەم: اۉلۉ دأل-دە، اۉلئ؛ بؤرۆ دأل-دە، بؤری؛ چۆرۆ دأل-دە، چۆری؛ آوۉ دأل-دە آوئ وە ش.م.
۱۲. دۆیپ سؤزلەریڼ یاپئک بۇگۉنلارئنداکئ و سەسیندەن اؤڼ وە سۇڼ گەلیأن گئسگا آیدئلیان دار چەکیملیلەر دۇداکلاندئرئلئپ یازئلیار.
مەسەلەم: گاوۉن، ماوۉت، آوۉنماک، هـئجۉو، یازۉو، شارلاوۉک، جۆرلەوۆک.
إگەر-دە ایکینجی بۇگۉنداکئ دار چەکیملیلەر اۉزئن آیدئلیان بۇلسا، اۇلار دۇداکلاندئرئلمان یازئلیار.
مەسەلەم: یۇگئن، اۉزئن، مۆدیر، سۆرینی، گۉزئنئڼ، اۆچین.
۱۳. گۇشما سؤزلەردە دۉش گەلیأن دۇداک چەکیملیلەری، دۇداک چەکیملیلەرینیڼ یازۉو کاداسئ إساسئندا، سؤزۆڼ اۆچۆنجی وە دؤردۆنجی بۇگۉنلارئندا هـەم یازئلیار.
مەسەلەم: اۇگۉلدۉرسۉن، داشۇگۉز، اۆچبۉرچلۉک، ایکاتیۇک، مەکگەجؤوەن وە ش.م.
۱۴. ایکینجی بۇگنۉندا اۉ، اۆ سەسلەری بۇلان سؤزلەرە فامیلییا یاسایجئ گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، اۉ، اۆ سەسلەری اۉزئن آیدئلسا-دا، اۇلارا دەرەک ائ، ای هـارپلارئ یازئلمان، اۉ، اۆ هـارپلارئ یازئلمالئ.
مەسەلەم: بۉرۉن – بۉرۉنۇو، تۇرۉم – تۇرۉمۇو، مۆررۆک – مۆررۆکۇو.
۱۵. سۇڼئ زارپلئ دئمئک ک، پ، ت، چ سەسلەری بیلەن گۉتاریان بیر بۇگۉنلئ اۉزئن چەکیملیلی وە بیردەن کؤپ بۇگۉنلئ سؤزلەریڼ سۇڼۉنا چەکیملی سەس یا-دا ر سەسی بیلەن باشلانیان گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، سؤز سۇڼۉنداکئ دئمئک سەسلەری دەگیشلی آچئک گ، ب، د، ج سەسلەرینە اؤورۆپ یازمالئ.
مەسەلەم: مەرەت – مەرەدی، آت – آدئ، ساداپ – سادابئ، تۉت – تۉدۉڼ، اۇت – اۇدئ، آگاچ – آگاجئ، گۆیچ – گۆیجی، ساپ – سابراک، آک – آگراک، گیچ – گیجرأک، بەلەت – بەلەدرأک، گۆلۆپ – گۆلۆبرأک وە ش.م.
بەللیک: بۉ کادادان چئکارئلئپ، میننەت، گۉدرات، وەسیەت، هـاسرات، زأهـمەت، گازەت، تاناپ، تاراپ، گانات، إدەبییات، هـؤکۆمەت یالئ سؤزلەریڼ سۇڼکئ پ، ت سەسلەری آچئگا اؤورۆلمأن یازئلمالئ.
مەسەلەم: تاناپ – تاناپئ، تاراپ – تاراپئ، گانات – گاناتئ، إدەبییات – إدەبییاتئ، میننەت – میننەتی، زأهـمەت – زأهـمەتیڼ، هـؤکۆمەت – هـؤکۆمەتی وە ش.م.
۱۶. سۇڼئ زارپلئ دئمئک ک، ت سەسلەرینە گۉتاریان بیر بۇگۉنلئ اۉزئن چەکیملیلی وە کؤپ بۇگۉنلئ سؤزلەرە ی، ر هـارپلارئ بیلەن باشلانیان گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، اۇل سؤزلەریڼ سۇڼۉنداکئ دئمئک سەسلەری آچئک گ، د سەسلەرینە اؤورۆپ یازمالئ.
مەسەلەم: یات – یادراک، ایت – ایدیأر، ایشلەت – ایشلەدیأر، اۇکات – اۇکادیار، هـۇولۉک – هـۇولۉگیار، گیجیک – گیجیگیأر، بەلەت – بەلەدرأک گؤرنۆشیندە یازمالئ.
۱۷. سۇڼئ ک، پ، ت، چ سەسلەرینە گۉتاریان سؤزلەر چەکیملی سەس بیلەن باشلانیان سؤزلەر بیلەن گۇشۉلئپ یازئلاندا-دا، سۇڼکئ دئمئک سەسلەرینی دەگیشلی آچئک سەسلەرە اؤورۆپ یازمالئ.
مەسەلەم: باسئپالئجئ دأل، باسئبالئجئ؛ آکۇراز دأل، آگۇراز؛ مەرەتالئ دأل، مەرەدالئ؛ آگاچەت دأل، آگاجەت؛ نالاچەدەیین دأل، نالاجەدەیین وە ش.م.
۱۸. سۇڼئ ک سەسینە گۉتاریان آتلارا فامیلییا یاسایجئ -اۇو، -اۇوا، -اۇونا، -اۇویچ گۇشۉلمالارئ گۇشۉلاندا، ک سەسی گ سەسینە اؤورۆلمأن یازئلیار.
مەسەلەم: سادئک – سادئکۇو – سادئکۇونا، کؤمەک – کؤمەکۇو – کؤمەکۇویچ وە ش.م.
۱۹. تۆرکمەن دیلینیڼ سؤزلۆک دۆزۆمینە رۉس دیلینیڼ اۆستی بیلەن گەچەن، سۇڼئ پ، ت، چ سەسلەرینە گۉتاران سؤزلەریڼ ائزئنا چەکیملی سەس بیلەن باشلانیان گۇشۉلما گۇشۉلاندا، اۇلار آچئک سەسە اؤورۆلمأن یازئلمالئ.
مەسەلەم: اینستیتۉت – اینستیتۉتئ، تەلەسکۇپ – تەلەسکۇپئڼ، آلەکساندر پەترۇویچ – آلەکساندر پەترۇویچە وە ش.م.
سۇڼئ ک سەسی بیلەن گۉتاریان هـالکارا سؤزلەرینیڼ ائزئنا چەکیملی سەس بیلەن باشلانیان گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، سؤز سۇڼۉنداکئ دئمئک ک سەسی، کؤپلەنچ، آچئگا اؤورۆلیأر.
مەسەلەم: تەهـنیک – تەهـنیگی، آکادەمیک – آکادەمیگی، تۇک – تۇگئ وە ش.م.
۲۰. بیر بۇگۉنلئ، چەکیملیسی گئسگا آیدئلیان سؤزلەریڼ سۇڼۉنا چەکیملی سەسە وە ر، ی سەسلەرینە باشلانیان گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، اۇلارئڼ سۇڼۉنداکئ دئمئک چەکیمسیزلەر آچئگا اؤورۆلمأن یازئلمالئ.
مەسەلەم: إک – إکەر، إکیأر؛ آچ – آچار، آچیار؛ آت – آتار، آتیار؛ تاپ – تاپار، تاپیار؛ چەت – چەترأک وە ش.م.
بەللیک: إت-، گیت-، آیت-، گایت-، یەنچ-، سانچ-، هـارچ، پەنت، بەنت، گانت، ائشک، کؤشک یالئ آز-اۇولاک سؤزلەر بۉ کادادان چئکیار.
۲۱. کأ دۇداکلاندئرئلئپ، کأتە دۇداکلاندئرئلمان، ایکی هـیلی گەپلەنیأن سؤزلەریڼ دۇداکلاندئرئلئپ اۉلانئلیان گؤرنۆشی یازئلمالئ.
مەسەلەم: هـینجی دأل، هـۆنجی؛ مئکدار دأل، مۉکدار؛ میسیر دأل، مۆسۆر؛ مینمەک دأل، مۆنمەک وە ش.م.
بەللیک: ۱) مئدام، ییلیک، هـیندیستان یالئ سؤزلەر دۇداکلاندئرئلمان یازئلیار.
۲) چیرتمەک، چۆرتمەک، بیتین، بۆتین یالئ سؤزلەریڼ هـەر بیرینیڼ آیرئ-آیرئ مانئ آڼلادیاندئگئنا گؤرأ، اۇلارئڼ ایکی هـیلی گؤرنۆشی هـەم اۉلانئلمالئدئر.
مەسەلەم: بۆتین سؤزی هـەممە، أهـلی سؤزۆنیڼ مانئسئندا اۉلانئلئپ، بیتین سؤزی آبات مانئسئندا اۉلانئلیار.
۲۲. سؤز اۇرتاسئندا یاناشئک گەلیأن لڼ-ڼل، لگ-گل، پر-رپ سەسلەرینیڼ چالشئرئلئپ اۉلانئلئشئ دۉش گەلیأر. یازۉودا بۉلارئڼ ایلکی گؤرنۆشی  آلئنیار.
مەسەلەم: یاڼلئش دأل، یالڼئش؛ ائگلاماک دأل، ائلگاماک، تۇرپاک دأل، تۇپراک.
۲۳. سؤزۆڼ باشئندا کأ آچئک، کأ دئمئک آیدئلیان چەکیمسیز سەسلەریڼ یازۉودا آچئک گؤرنۆشینی آلمالئ.
مەسەلەم: تئکئز دأل، دئکئز؛ تؤرت دأل، دؤرت؛ کەپ دأل، گەپ وە ش.م.
بەللیک: تأنمەک، دأنمەک، تیکمەک، دیکمەک، کئرک، گئرک، پۇزماک، بۇزماک یالئ سؤزلەریڼ هـەر بیرینیڼ آیرئ مانئ آڼلادیاندئگئنا گؤرأ، اۇلارئڼ ایکی هـیلی گؤرنۆشی-دە یازئلیار.
مەسەلەم: کئرک سؤزی بەللی مۉکدارئ (کئرک آدام)، گئرک سؤزی گئرکماک ایشلیگینی (گایچئ بیلەن بیر زادئ کەسمەگی) آڼلادیار.
۲۴. کأبیر دۆیپ سؤزلەردە چالشئرئلئپ اۉلانئلیان گ، و سەسلەرینیڼ یازۉودا سۇڼکۉسئنئ آلمالئ.
مەسەلەم: یۆگۆرمەک دأل، یۆوۆرمەک؛ دۆگمە دأل، دۆومە؛ اؤگۆرمەک دأل، اؤوۆرمەک؛ دۆگۆن دأل، دۆوۆن وە ش.م.
بەللیک: اۉگۉر، یۉگۉر، جؤگی یالئ سؤزلەر بۉ کادا گیرمەیأر.
۲۵. کأ اینچە، کأ یۇگئن چەکیملیلەر بیلەن ایکی هـیلی آیدئلیان سؤزلەریڼ دۆزۆمیندە اینچە چەکیملیلی گؤرنۆشی یازئلیار.
مەسەلەم: آدئم دأل، أدیم؛ تئز دأل، تیز؛ سئم دأل، سیم؛ آلام دأل، ألەم وە ش.م.
بەللیک: واتان، دئز، جاناوار، ائس، ائز سؤزلەری بۉ کادا گیرمەیأر.
۲۶. سۇڼئ چ سەسینە گۉتاریان سؤزلەرە د، ج، ل، س، چ سەسلەری بیلەن باشلانیان گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، چ سەسی ش سەسینە اؤورۆلیپ گەپلەنسە-دە، یازۉودا یازئلمایار.
مەسەلەم: آشدئ دأل، آچدئ؛ گەشجەک دأل، گەچجەک؛ اۉشجاک دأل، اۉچجاک؛ ساشلئ دأل، ساچلئ؛ گۆیشلی دأل، گۆیچلی؛ ایشسەم دأل، ایچسەم؛ آگاشچئ دأل، آگاچچئ.
۲۷. یازۉودا هـەم سؤزۆنیڼ گۇشۉلما اؤورۆلیپ اۉلانئلئشئنا-دا یۇل بەریلیأر.
مەسەلەم: سەن هـەم اۇکا. سەنەم اۇکا. مەن هـەم آلایئن. مەنەم آلایئن.
سۇڼکئ چەکیملیسی ایکی هـیلی آیدئلیان دۆیپ ایشلیکلەریڼ گیڼ چەکیملی بیلەن آیدئلیان گؤرنۆشی یازئلیار.
مەسەلەم: داگئماک دأل، داگاماک؛ دۇکئماک دأل، دۇکاماک؛ گاتئماک دأل، گاتاماک.

III. گۇشما سؤزلەریڼ یازۉو دۆزگۆنی
۱. گۇشما هـاس آتلارئڼ هـەممەسی بیلە یازئلیار.
مەسەلەم: آمانگۆل، گەلدیمئرات، آنناۇراز، کؤرمۇللا، آمئدەریا، کؤپەتداگ، سئردەریا وە ش.م.
بەللیک: ۱) إگەر-دە بیلە اۉلانئلیان هـاس آتلارئڼ ائزئندان اۆچۆنجی یؤڼکەمأنیڼ گۇشۉلماسئ گەتیریلیأن بۇلسا، اۇندا اۇلارئ آیرئ یازمالئ.
مەسەلەم: مۉرگاپ دەریاسئ، گاراگۉم دەریاسئ، هـاسار داگئ.
۲) گۇشۉلئپ یازئلیان هـاس آتلارئڼ اۇرتاسئندا یاناشئک گەلیأن ایکی چەکیملینیڼ گەپلەشیکدە بیری دۆشۆریلیپ گەپلەنسە-دە، یازۉودا اۇلارئڼ ایکیسینی هـەم یازمالئ.
مەسەلەم: آننۇراز دأل، آنناۇراز؛ آلماتا دأل، آلمااتا؛ کؤنۆرگەنچ دأل، کؤنەۆرگەنچ.
۲. باسئم تایئندان بیرلەشەن، فۇنەتیک اؤزگەریشە سەزەوار بۇلان وە تأزە مانئ آڼلادیان گۇشما سؤزلەری بیلە یازمالئ.
مەسەلەم: یەکەگاپان، تۇکلۉتای، ایکاتیۇک، گؤزداڼدئ، آتاگزئ، گۆنەباکار، بەدەنتەربییە، گؤزباگچئ، اۉناش، آیاکگاپ، پۇرسۉدەرمان، ایچیگارا، آگزالا، باسئبالئجئ، بأشیئللئک، مئهـمانسؤیەر، بیرەنتەک، بیرنەمە، بیرسئهـلئ، گؤزیەتیم، سارئیاگئز، هـالکارا.
بەللیک: گۇشما سؤزلەریڼ گالدئرئلئپ گەپلەنیأن چەکیملی سەسلەرینی دۆشۆریپ یازمالئ.
مەسەلەم: ایکیاتیۇک دأل، ایکاتیۇک؛ گەلینەجە دأل، گەلنەجە؛ آلتئاتار دأل، آلتاتار وە ش.م.دۉرۉبەرمەک، گۉیۉبەرمەک، گؤرۆبەرمەک، آلئبەرمەک، گیدیبەرمەک، گؤرۆبیلمەک، اۇکابیلمەک یالئ گۇشما ایشلیکلەر بیلە یازئلمالئ. گۇشما سؤزلەردە کأدی، دۇن، یۇل، داراک، تۇربا یالئ سؤزلەریڼ اؤڼۆندەن اۇنئ آیئکلاپ گەلیأن سؤزلەر آیرئ یازئلیار.
مەسەلەم: دەمیر یۇل، اۇتلئ یۇل، آرابا یۇل؛ سۉو کأدی، پالاو کأدی؛ یۆپەک دۇن، گئرمئزئ دۇن؛ یۆڼ داراک، دۇکما داراک، باش داراک؛ دۉز تۇربا، آت تۇربا وە ش.م.
۵. گۇشما سانلار آیرئ یازئلمالئ.
مەسەلەم: اۇن بیر، اۇن بأش، اۇن دۇکۉز، ایکی یۆز ییگریمی بأش. آیرئ یازئلیان سانلاردان دۆزۆلیأن گۇشما سؤزلەر آیرئ یازئلمالئ. مەسەلەم: ییگریمی بأش ماناتلئک، اۇن اۆچلەر. سئپاتلارئڼ اؤڼۆندەن گەلیپ، آرتئکلئک دەرەجەسینی یاسایان م، پ، س سەسلەرینە گۉتاران بؤلەکلەر بیلەن سئپاتلارئڼ آرالارئنا دەفیس گۇیلۉپ یازئلیار.
مەسەلەم: گؤم-گؤک، گاس-گاتئ، دۇس-دۇگرئ، آپ-آک، چئم-گئزئل، گاپ-گارا وە ش.م.
۸. تیرکەش سؤزلەر دەفیس بیلەن یازئلمالئ.
مەسەلەم: کؤنە-سؤنە، اۇگلان-اۉشاک، گارا-گۉرا، آڼرئ-بأری، دۆزۆم-دۆزۆم.
ایرۉ-گیچ، آزۉ-کؤپ، گئزۉ-جۉوان، کەیپی-ساپا، آهـئ-زار یالئ تیرکەش سؤز لەردە باگلایجئ گۇشۉلمالار اۉ، ائ، ای سؤزۆڼ ایلکیسینە گۇشۉلئپ، اۇنۉڼ ائزئندان دەفیس گۇیلۉپ یازئلیار.
۹. ایکی گەزەک گایتالانئپ گەلیأن سؤزۆڼ آرالئگئندان -آ/-ە، -با/-بە، -دا/-دە، -ما/ -مە، -هـا/-هـأ یالئ گۇشۉلمالار سؤزۆڼ ایلکیسینە گۇشۉلئپ، اۇنۉڼ ائزئندان دەفیس گۇیلۉپ یازئلمالئ.
مەسەلەم: باسا-باس، گؤچە-گؤچ، یئلبا-یئل، گۆنبە-گۆن، اۇباما-اۇبا، اؤیمە-اؤی، گیتهـأ-گیت، آلهـا-آل، سۆرهـأ-سۆر، تیزدەن-تیز وە ش.م.
۱۰. جان، آگا، إجە، بای، بەگ، هـان یالئ سؤزلەر هـاس آدئڼ بؤلەگی بۇلۉپ گەلمەدیک یاگدایئندا، اؤزۆندەن اؤڼ گەلیأن سؤزە گۇشۉلمان یازئلیار. مەسەلەم: بەردی آگا، مئرات جان، بیبی إجە وە ش.م.

IV.   رۉس دیلیندەن تۆرکمەن دیلینیڼ سؤزلۆک دۆزۆمینە گیرەن سؤزلەریڼ یازۉو دۆزگۆنلەری
۱. دۆیپ سؤزلەر رۉس دیلیندە یازئلئشئ یالئ یازئلمالئ.
مەسەلەم: ژۉرنال، بیلەت، دەپۉتات، کۇۇپەراتیو، سۇسیالیزم، کۇمباین، فەورال.
بەللیک: آشاکداکئ یالئ سؤزلەر بۉ کادادان چئکیار.
مەسەلەم: چأینەک، أپیشگە، پەنجەک، فابریک، چەمەدان، کەمپۉت، کؤپۆک، ماشئن، گازەت، سەکۉنت، تانس، مینۉت، بەدرە، کۆرۆشگە، تۉربا (بۉلار یالئ سؤزلەر اۇرفۇگرافیک سؤزلۆکدە دۇلئ بەریلیأر).
مەسەلەم: آوتۇینسپەکسییا، رادیۇستانسییا، إلەکترۇەنەرگییا وە ش. م.
۲. رۉس دیلینیڼ اۆستی بیلەن تۆرکمەن دیلینە گەچەن سؤزلەردە دۉش گەلیأن дж تۆرکمەن دیلیندأکی ج هـارپئ بیلەن بەریلمەلی.
مەسەلەم: бюджет – بیۉجەت، джаз – جاز، колледж – کۇللەج وە ش.م.
۳. ایکی سانئ مەڼزەش چەکیمسیز سەس بیلەن گۉتاریان سؤزلەریڼ سۇڼۉنداکئ چەکیمسیزلەریڼ بیری دۆشۆریلیپ یازئلیار.
مەسەلەم: مەتالل دأل، مەتال؛ کیلۇگرامم دأل، کیلۇگرام؛ پرۇگرەسس دأل، پرۇگرەس وە ش.م.
بەللیک: هـاس آتلار بۉ کادادان چئکیار.
مەسەلەم: تۇماس مانن، آکادەمیک مارر، یازئجئ کیریلل وە ش.م.
۴. رۉس دیلیندأکی سئپاتلار تۆرکمەن دیلینە گەچیریلەندە، اۇلارئڼ سئپاتلئک گۇشۉلمالارئ -ный/ -ная/ -нۇе  اؤز اؤڼۆندأکی یۉمشاکلئک بەلگیسی بیلەن بیلە تاشلانیار.
مەسەلەم: актуальный вопрос – آکتۉال مەسەلە، относительное прилагательное –  اۇتنۇسیتەل سئپات وە ش.م.
۵. رۉس دیلیندأکی اۇتنۇسیتەل سئپات یاسایجئ -ческий، -чный یالئ گۇشۉلمالار تاشلانئپ، تۆرکمەن دیلیندە -ک هـارپئنئڼ گەتیریلمەگی بیلەن اۇتنۇسیتەل سئپات یاسالیار.
مەسەلەم: پەداگۇگیچەسکیی – پەداگۇگیک؛ آنتیچنئی – آنتیک.
إگەر-دە شەیلە سؤزلەر هـۆنأر بیلەن باگلانئشئکلئ آت بۇلۉپ گەلسەلەر، اۇندا ک سەسینیڼ سۇڼۉندان ای سەسی هـەم گەتیریلیأر.
مەسەلەم: ماتەماتیک (آت) – ماتەماتیکی (سئپات)؛ هـیمیک (آت) – هـیمیکی (سئپات) فیزیک (آت) – فیزیکی (سئپات) وە ش.م.
بەللیک: کأبیر یاگدایلاردا -ский گۇشۉلماسئنئڼ یەرینە -ایک گۇشۉلماسئنئڼ گەتیریلمەگی بیلەن اۇتنۇسیتەل سئپات یاسالیار. مەسەلەم: فیلۇسۇفسکیی – فیلۇسۇفیک، کلاسسیچەسکیی – کلاسسئک.
آ) رۉس دیلیندە -ческий، -ский (-ая/-ое) وە -ион گۇشۉلمالارئ بیلەن یاسالان سئپاتلارئڼ شۇل گۇشۉلمالارئ تاشلانئپ، دۆیپ سؤز گؤرنۆشیندە آتلارئڼ اؤڼۆندەن گەتیریلیشینە وە اۇتنۇسیتەل سئپات هـئزماتئندا اۉلانئلئشئنا یازۉودا یۇل بەریلیأر.
مەسەلەم: ботанический сад – بۇتانیکا باگئ، физический кабинет – فیزیکا اۇتاگئ، химическая лаборатория – هـیمییا بارلاگهـاناسئ، авиационная школа – آویاسییا مەکدەبی، конституционный вопрос – کۇنستیتۉسییا مەسەلەسی، операционный кабинет – اۇپەراسییا اۇتاگئ، инновационная технология – ایننۇواسییا تەهـنۇلۇگییاسئ.
ب) رۉس دیلیندە دۆیپ سؤزلەریڼ سۇڼۉنا -ческий (-ая/-ое) گۇشۉلئپ یاسالان اۇتنۇسیتەل سئپاتلارئڼ تۆرکمەن دیلیندە -ایک گۇشۉلماسئ بیلەن آڼلادئلئشئ بار.
مەسەلەم: автоматический – آوتۇماتیک، астрономический – آسترۇنۇمیک، демократический – دەمۇکراتیک، педагогический – پەداگۇگیک وە ش.م.
چ) رۉس دیلیندە سۇڼئ “-лог”، “ист”، “граф” گۇشۉلمالارئ بیلەن یاسالان آتلارا -ческий (-ая/-ое) گۇشۉلئپ یاسالان سئپاتلارئڼ تۆرکمەن دیلیندە -ایک گۇشۉلماسئ بیلەن آڼلادئلئشئ بار.
مەسەلەم: археологический – آرهـەۇلۇگ (آت)، آرهـەۇلۇگیک (سئپ.)؛ геологический – گەۇلۇگ (آت)، گەۇلۇگیک (سئپ.)؛ технологический – تەهـ نۇلۇگ (آت)، تەهـنۇلۇگیک (سئپ.)؛ географический – گەۇگراف (آت)، گەۇگرافیک (سئپ.)؛ картографический – کارتۇگراف (آت)، کارتۇگرافیک (سئپ)؛ грамматический – گرامماتیست (آت)، گرامماتیک (سئپ.) وە ش.م.
د) آسئل یا دۆیپ سؤزۆڼ ائزئنا -ский (-ая/-ое) آففیکسی گۇشۉلئپ یاسالان اۇتنۇسیتەل سئپاتلارئڼ تۆرکمەن دیلیندە گۇشۉلماسئز، دۆیپ سؤز گؤرنۆشیندە اۉلانئلئشئ بار. تۆرکمەن دیلیندە ایکی آت سؤز یاناشئک گەلەندە، اۇنۉڼ بیرینجیسی ائزکئ سؤزی آیئکلاپ، اۇتنۇسیتەل سئپات آڼلادیار.
مەسەلەم: городская жизнь – شأهـەر دۉرمۉشئ، Ашхабадский театр – آشگابات تەاترئ، туркменский ковер – تۆرکمەن هـالئسئ، узбекский народ – اؤزبەک هـالکئ وە ش.م.
۶. باکۉ، تارتۉ یالئ سؤزلەرە گۇشۉلما گۇشۉلاندا، دۆیپ سؤز بیلەن گۇشۉلمانئڼ آراسئندا و هـارپئ یازئلیار.
مەسەلەم: باکۉ، باکۉوئڼ، باکۉوا، باکۉوئ، باکۉودا، باکۉودان، باکۉولئ، تارتۉودا، تارتۉودان.
۷. Закавказье، Приморье، Запорожье یالئ سؤزلەرە گۇشۉلما گۇشۉلاندا، اۇلارداکئ یۉمشاکلئک بەلگیسی ь دۆشۆریلیأر. اۇل سؤزلەریڼ سۇڼۉنداکئ إ هـارپئ یە کیمین یازئلیار وە بۉ هـیلی سؤزلەر آشاکداکئ یالئ اۆیتگەدیلیأر.
مەسەلەم: پریمۇریأ، پریمۇریأنیڼ، پریمۇریأنی، پریمۇریەدە، پریمۇریەدەن وە ش.م.
۸. سۇڼئ -سک بیلەن گۉتاریان سؤزلەریڼ ائزئنا اینچە چەکیملیلی گۇشۉلما گۇشۉلیار وە سازلاشئک اۆچین دۆیپ سؤز بیلەن گۇشۉلمانئڼ آراسئندا ای سەسی یازئلیار.
مەسەلەم: نۇوۇسیبیرسک – نۇوۇسیبیرسکینیڼ، نۇوۇسیبیرسکینی، نۇوۇسیبیرسکیدە، نۇوۇسیبیرسکیدەن وە ش.م.
۹. آببرەویاتۉرالار آرالارئنا نۇکات گۇیۉلمان، باش هـارپلار بیلەن یازئلیار.
مەسەلەم: بمگ، تدۉ، آبش وە ش.م.
شۉ هـیلی سؤزلەرە گۇشۉلما گۇشۉلاندا، گئسگالدئلان سؤزۆڼ دۆزۆمیندە چەکیملی سەس بۇلسا، چەکیملأ، إگەر چەکیملی سەس بۇلماسا، سۇڼکئ چەکیمسیزیڼ آدئنئڼ آیدئلئشئنا إیەرمەلی.
مەسەلەم: تئا-نئڼ، تدمی-نیڼ، بمگ-نیڼ.

V.  گۇشۉلمالارئڼ یازۉو دۆزگۆنی
۱. گۇشۉلمالار اؤزلەرینیڼ دەگیشلی سؤزلەرینە گۇشۉلئپ یازئلیارلار.
مەسەلەم: دۉردئنئ، اۇتۉرگئچ، اؤیدە، اینستیتۉتدا، مەیداندان، آگاچلار، پاگتالئ.
بەللیک: ۱) باسئمئ اؤزلەرینە گەچیرمەیأن -دا/-دە، -دا/-دأ، -آ/أ، -هـا/-هـأ، -لا/-لە کیمین گۇشۉلمالار بۉ کادادان چئکئپ، دەگیشلی سؤزلەری بیلەن آرالارئنا دەفیس (چئزئجاک) گۇیلۉپ یازئلیار.
مەسەلەم: آلدئ-دا، گەلدی-دە، آماندئر-دا، گؤزەل-أ، اۇل-آ، آتاهـا، بەردی-هـأ، آلدئ-لا، اۇکادئ-لا، گیتدی-لە وە ش.م.
چەکیملی سەس بیلەن گۉتاریان سؤزلەرە باسئمئ اؤزۆنە گەچیرمەیأن -هـا/-هـأ، چەکیمسیز سەس بیلەن گۉتاریان سؤزلەرە بۇلسا -آ/-أ گۇشۉلماسئ گۇشۉلیار: دۉردئ-هـا، آیئ-هـا، إنە-هـأ، گەچی-هـأ، اۇراز-آ، مئراد-آ، گؤزەل-أ، إلەگ-أ.
بەللیک: ۲) سؤزلەریڼ ایلکی سەسیندەن دۆزۆلەن گئسگالدئلان گۇشما سؤزلەر بیلەن گۇشۉلمانئڼ آراسئندا دەفیس (چئزئجاک) گۇیلۉپ یازئلیار.
مەسەلەم: تئا-نئڼ، بمگ-دەن.
۲. گۇشۉلمالار پالاتال سینگارمۇنیزم دۆزگۆنینە بۇیۉن إگدیریلیپ یازئلیار.
مەسەلەم: اۇبادان، اؤیۆمیزدە، آلمالئ، إریکلی، اۆزۆملی.
تارئهـئ، سئیاسئ، ائلمئ یالئ سؤزلەر-دە شۉ کادا إساسئندا یازئلیار.
آشاکداکئ گۇشۉلمالاردا بۉ کادا ساکلانمایار: -انا، -باز، -بان، -وان، -واچ، -گیر، -گأر، -دان، -دار، -جاگاز، -زادا، -زار، -کەش، -کأر، -ماچ، -ناما، -پاراز، -پەز، -هـانا، -هـۇر، -ستان، -بی، -بەد، -نأ.
۳. سؤزلەریڼ اؤڼۆندەن گەلیپ، تأزە مانئلئ سؤز یاسایان کأ آشاکداکئ سؤزلەر بیلەن گەلەندە، گۇشۉلئپ یازئلیار: کأواگت، کأماهـال، کأگۆن، کأبیر، کأیەردە، کأیارئم وە ش.م.
بەللیک: کأ باگلایجئ کؤمەکچی بۇلۉپ گەلەندە، اۇل آیرئ یازئلیار.
مەسەلەم: کأ بۉلۉت گەلیأر، کأ گۆن چئکیار.
۴. گارئشئک بۇگۉنلئ سؤزلەرە گۇشۉلما گۇشۉلاندا، گۇشۉلمانئ سؤزۆڼ سۇڼکئ بۇگنۉنئڼ چەکیملیسینە إیەردیپ یازمالئ.
مەسەلەم: پیۇنەرلەر، مەیدانئڼ، مەرەدۇوادان، دۉردئیەودە. بەللیک: سۇڼئ -سک بیلەن گۉتاریان سؤزلەر بۉ کادا گیرمەیأر:
نۇوۇسیبیرسک – نۇوۇسیبیرسکیدە، تۇمسک – تۇمسکیدە وە ش.م. آشاکداکئ گۇشۉلمالار نأهـیلی سؤزلەرە گۇشۉلسالار-دا وە سؤزۆڼ هـایسئ بۇگنۉندا گەلسەلەر-دە، یازۉودا دۇداکلاندئرئلئپ یازئلمالئ: -وۉک (ساندئراوۉک)، -وۆک (جۆرلەوۆک)، -وۉل (گاراوۉل)، -وۆنت (دۆشەوۆنت)، -اۉو (یازۉو)، -اۆو (بەرۆو)، -سۇو (داماکسۇو)، -سؤو (چأگەسؤو)، -هـۇر (پاراهـۇر)، -هـۇن (کیتاپهـۇن) وە ش.م. تۆرکمەن دیلینە رۉس دیلینیڼ اۆستی بیلەن گیرەن سؤزلەریڼ سۇڼئ й، ь بیلەن گۉتاریان بۇلسالار، اۇلارا گۇشۉلما گۇشۉلاندا، اۇلار دۆشۆریلیپ یازئلمالئ.
مەسەلەم: вожатый–وۇژاتئدا، январь–یانواردان، февраль–فەورالا.
بەللیک: مۉزەی، لیسەی، مای... یالئ سؤزلەر بۉ کادادان چئکیار:
مۉزەیدە، لیسەییڼ، مایدان، مایئڼ.
۷. کینۇ، پالتۇ یالئ سۇڼئ چەکیملی سەس بیلەن گۉتاریان سؤزلەرە دەگیشلی گۇشۉلمالار گۇشۉلیار. إمما یؤنەلیش دۆشۆمی دیڼە اۇ سەسینیڼ اۉزئن آیدئلماگئ بیلەن بیلدیریلیأر.
مەسەلەم: مەن کینۇ گیتجەک. اۇل پالتۇ ایلیک داکدئ.
۸. سۇڼئ ز، ل، ن، س سەسلەرینە گۉتاریان سؤزلەرە د بیلەن باشلانیان گۇشۉلمالار گۇشۉلاندا، د سەسی سؤز سۇڼۉنداکئ سەسلەرە اؤورۆلیپ گەپلەنسە-دە، یازۉودا اۇل اؤورۆلمأن یازئلمالئ.
مەسەلەم: بیززە دأل، بیزدە؛ آللئ دأل، آلدئ؛ یۇللاش دأل، یۇلداش؛ مەننەن دأل، مەندەن؛ نەپەسسەن دأل، نەپەسدەن وە ش.م.
۹. بی- پرەفیکسی چەکیملی سەس بیلەن باشلانیان سؤزلەرە گۇشۉلاندا، گۇشۉلما بیلەن سؤزۆڼ آراسئندا ی سەسی إشیدیلسە-دە، یازۉودا اۇل سؤزلەریڼ آسئل گؤرنۆشینی ساکلاپ یازمالئ.
مەسەلەم: بییاگئرئ دأل، بیاگئرئ؛ بییەدەپ دأل، بیەدەپ.
بەللیک: -مئ/-می سۇراگ گۇشۉلماسئ -دئ/-دی، -دئر/-دیر کەم ایشلیک گۇشۉلماسئندان وە ایشلیک زامانلارئنئڼ ایکینجی یؤڼکەمە گۇشۉلماسئندان اؤڼ هـەم، سۇڼ هـەم گەلیپ، ایکی هـیلی یازئلئپ بیلیأر.
مەسەلەم: گؤرۆپمیدیر – گؤرۆپدیرمی، گؤرەندیرمی – گؤرەنمیدیر، آگلاپمئدئ – آگلاپدئمئ وە ش. م.

VI. باش هـارپلارئڼ یازئلیان یەرلەری (لاتین یازۉودا)
۱. هـاس آتلارئڼ ایلکی هـارپئ باش هـارپ بیلەن یازئلیار.
مەسەلەم: گاراگۉم، مۇسکوا، اۇراز، وەنەرا وە ش.م.
بەللیک: سؤز یاسایجئ گۇشۉلمالارئ کابۉل إدیپ، هـاس آتلئگئنئ ییتیرەن سؤزلەر سەتیر هـارپئ بیلەن یازئلمالئ.
مەسەلەم: آشگاباتلئ، کؤشۆلی، گاراگۉملئ، هـئتایلئ وە ش.م.
إمما هـاس آتلارئڼ سۇڼۉنا -سئز/-سیز، -داکئ/-دأکی گۇشۉلمالارئ گۇشۉلئپ یاسالان سؤزلەر بۉ بەللیکدەن چئکیارلار.
مەسەلەم: آشئرداکئ کیتابئ اۇکادئم. مەرەتسیز هـیچ یەرە گیتمە!
۲. بیرنأچە سؤزلەریڼ ایلکی سەسلەریندەن دۆزۆلەن آببرەویاتۉرالارئڼ هـەممە هـارپلارئ باش هـارپلار بیلەن یازئلمالئ.
مەسەلەم: بمگ، گدا، تدلۉ.
۳. آیئکلایجئ بۇلۉپ اۉلانئلیان هـاس آتلارئڼ ایلکی هـارپئ باش هـارپ بیلەن یازئلمالئ.
مەسەلەم: ماگتئمگۉلئ کؤچەسی، پاکیستان هـالکئ.
۴. مینیسترلیکلەریڼ، إدارالارئڼ، گازەت-ژۉرناللارئڼ، اۇکۉو مەکدەپلەرینیڼ، زاوۇد-فابریکلەریڼ وە ش. م. آتلارئنئڼ بیرینجی سؤزۆنیڼ ایلکی هـارپئ باش هـارپ بیلەن یازئلمالئ.
مەسەلەم: اۇبا هـۇجالئک مینیسترلیگی، تۆرکمەن دؤولەت مەدەنییەت اینستیتۉتئ، “مۉگاللئملار گازەتی”.
إگەر شەیلە سؤزلەریڼ سۇڼکئ سؤزلەری-دە هـاس آت بۇلسا، اۇل هـەم باش هـارپ بیلەن یازئلمالئدئر.
مەسەلەم: بیتاراپ تۆرکمەنیستان کؤچەسی، “یۉواش دۇن” رۇمانئ.
۵. دؤولەتلەریڼ، رەسپۉبلیکالارئڼ، یۇکارئ دؤولەت دۇلاندئرئش إدارالارئنئڼ وە گۉرامالارئنئڼ آتلارئنئ آڼلادیان سؤزلەریڼ هـەممەسینیڼ ایلکی هـارپئ باش هـارپ بیلەن یازئلمالئ.
مەسەلەم: تۆرکمەنیستانئڼ مینیسترلەر کابینەتی، هـئتای هـالک رەسپۉبلیکاسئ، بیرلەشەن میللەتلەر گۉراماسئ وە ش.م.
۶. بایراملارئڼ وە بەللی تارئهـئ واکالارئڼ آدئنئ آڼلادیان سؤزلەریڼ بیرینجی سؤزۆنیڼ ایلکی هـارپئ باش هـارپ بیلەن یازئلیار.
مەسەلەم: گاراشسئزلئک بایرامئ، یەڼیش گۆنی، هـالکارا زەنانلار گۆنی وە ش.م.
بەللیک: بەییک واتانچئلئک اۉرشئ بۉ کادا گیرمەیأر.
۷. سؤزلەملەریڼ بیرینجی سؤزۆنیڼ ایلکی هـارپئ باش هـارپ بیلەن یازئلیار.
مەسەلەم: اۇکۉوچئلار گازەت اۇکایارلار. سەن هـاچان شأهـەرە گیتجەک؟
۸. گۇشگۉلارئڼ هـەر سەتیرینیڼ ایلکی هـارپئ باش هـارپ بیلەن یازئلیار.
بەللیک: کأواگتلار گۇشگۉدا سؤزلەم دۆزۆلیشینیڼ آیراتئنلئگئنا گاراپ، بۉ دۆزگۆندەن چئکمالار هـەم بۇلۉپ بیلەر.
بەللیک: ستیلیستیک ماکساتلار بیلەن باگلئلئکدا واتان، سیز یالئ سؤزلەر باش هـارپلار بیلەن یازئلئپ بیلنەر.

VII. سؤزی تأزە سەتیرە گەچیرمەک دۆزگۆنی
۱. سؤز تأزە سەتیرە بۇگنا بؤلۆنیپ گەچیریلیأر.
مەسەلەم: اۇگ-لان، پاگ-تا، گۉر-لۉ-شئک، دۆز-گۆن-لەش-دیر-مەک.
۲. بیر بۇگۉندان ائبارات بۇلان سؤزلەر نأچە سەسدەن دۆزۆلەن بۇلسا-دا، اۇلارئ تأزە سەتیرە گەچیرمەک اۆچین بؤلمەک بۇلمایار.
مەسەلەم: گۉلپ، هـارپ، گؤرک، مؤوچ، واگت، تاگت، شریفت، تەکست، سپۇرت وە ش.م.
۳. بیر چەکیملیدەن دۉریان بۇگۉنلار سەتیر سۇڼۉندا هـەم گالدئرئلمایار، تأزە سەتیرە هـەم گەچیریلمەیأر.
مەسەلەم: آ-دام، اۇراز-آ، إ-ریک، اؤ-مۆر وە ش.م.دئنگئ بەلگیلەریڼ اۉلانئلئشئ۱نۇکات بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئهـابار سؤزلەمینیڼ سۇڼۉنا نۇکات گۇیۉلیار. مەسەلەم: ایشلەمەدیک دیشلەمەز.تەرتیپ گؤرکەزمەک اۆچین آراپ سان بەلگیلەریندەن سۇڼ نۇکات گۇیۉلیار. سانلار ایکی تۇپارا بؤلۆنئأر:مۉکدار سانلار.تەرتیپ سانلار.
بەللیک: تەرتیپ ریم سان بەلگیلەری هـەم-دە یای آرکالئ آڼلادئلاندا، نۇکات گۇیۉلمایار.
مەسەلەم: ХХI آسئر، VIII سئنپ، ۱)، ۲)، ۳)، آ)، ب)، چ)
۳. هـەر بیری آیراتئنلئکدا اؤزباشداک مانئ آڼلادیان گئسگالدئلان آدام  آتلارئندان سۇڼ نۇکات گۇیۉلیار. مەسەلەم، ب. م. کەربابایەو – بەردی مئرادۇویچ کەربابایەو.
بەللیک: اؤلچەگ  بیلدیریأن  کگ،  کم، سم، م،  ل... یالئ  گئسگالدئلان سؤزلەردەن  سۇڼ نۇکات گۇیۉلمایار.
۴. ساهـنا إسەرلەریندە گەپلەشیأنلەریڼ آدئندان سۇڼ نۇکات گۇیۉلیار.
مەسەلەم:
آمان مۉگاللئم. سالام، چاگالار!
اۇکۉوچئلار. سالام، یۇلداش مۉگاللئم!

ایکی نۇکات بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ
۱. دەڼدەش آگزالئ سؤزلەملەردە جەملەیجی سؤز دەڼدەش آگزالاردان اؤڼ گەلەن بۇلسا، جەملەیجی سؤزدەن سۇڼ ایکی نۇکات گۇیۉلیار.
مەسەلەم: بۉلار دۉرمۉشئمئزئڼ  دۆرلی اۉگۉرلارئنا: سئیاساتا، ائکدئسادئیەتە، ائلما، مەدەنییەتە... دەگیشلی مەسەلەلەردیر.
۲.  آوتۇرئڼ سؤزی بیلەن باشگانئڼ سؤزۆنیڼ آراسئندا ایکی نۇکات گۇیۉلیار.۱
 
دئنگئ بەلگیلەریڼ اۉلانئلئشئ

تۆرکمەن دیلی دەرسی بۇیۉنچا اۉمۉمئ اۇرتا بیلیم بەریأن مەکدەپلەریڼ VIII سئنپئ اۆچین  اۇکۉو کیتابئندان (پ. آزئمۇو، آ. آکبأبأیەو، س. آتانئیازۇو، م. چارئیەو، ب. وەییسۇو) آلئندئ.
مەسەلەم:
آگام ماڼا شەیلە دییدی: “اینیم، ساڼا کۇمپیۉتەر آلئپ بەرجەک”.
آگام ماڼا:  “اینیم، ساڼا کۇمپیۉتەر آلئپ بەرجەک” دییدی.
۳. سۇڼۉندان دەگیشلی مئسال گەتیریلمەگینی تالاپ إدیأن سؤزلەردەن سۇڼ ایکی نۇکات گۇیۉلیار.
مەسەلەم: تۆرکمەن دیلیندە گیڼ دۇداک چەکیملیلەر (اۇ، اؤ) سادا سؤزلەریڼ بیرینجی بۇگنۉندا  یازئلیار: اۇگلان، چؤرەک.
بەللیک: مەسەلەم، مئسال اۆچین یالئ سؤزلەردەن سۇڼ دەگیشلی مئسال لار بیلەن سؤزلەم دۇوام إتدیریلیأن بۇلسا، اۇل سؤزلەردەن سۇڼ ایکی نۇکادا دەرەک اۇتۉر گۇیۉلیار. مەسەلەم، شأهـداچئک، مەکدەبیمیز یالئ سؤزلەردە دئمئکلار آچئگا اؤورۆلیپ یازئلیار.

کؤپ نۇکات بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ
۱. پیکیریڼ بیر بؤلەگی آیدئلمان گالدئرئلاندا، کؤپ نۇکات گۇیۉلیار.
مەسەلەم:
– یا، اینیم، سەنەم-أ... آی، بۇلیا-دا...
۲. دەڼدەش آگزالارئڼ کأبیری گالدئرئلئپ اۉلانئلاندا، اۇلارئڼ یەرینە کؤپ نۇکات گۇیۉلیار.
مەسەلەم: کەریم گۉرباننەپەسۇوئڼ “تایماز بابا”، “گۉمدان تاپئلان یۆرەک”، “یۆرەک پۇەماسئ”... یالئ إسەرلەری تۆرکمەن إدەبییاتئنئڼ آلتئن هـازئناسئنا اۉلئ گۇشانت بۇلدئ.
۳. هـاتلارئڼ، یازگئلارئڼ، سالگئلانمالارئڼ (سیتاتالارئڼ) بیر سؤزی یا بؤلەگی گالدئرئلاندا، شۇلارا دەرەک کۇپ نۇکات گۇیۉلیار.
مەسەلەم:
... سؤزۆم  بیلەنە سؤزدۆر،
بیلمەدیک آداما گۉرئ اۇوازدئر (ماگتئمگۉلئ).
۴. یۆزلەنمە هـەم سۇراگ بەلگیلەریندەن سۇڼ کؤپ نۇکات گۇیۉلمالئ بۇلسا، اۆچ نۇکادا (...) دەرەک ایکی نۇکات (..) گۇیۉلیار، شۉندا یۆزلەنمە بەلگیسیندأکی نۇکات بیر نۇکادئڼ اۇرنۉنئ تۉتیار.

سۇراگ بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ سۇراگ سؤزلەمینیڼ ائزئنا سۇراگ بەلگیسی گۇیۉلیار. آیناگؤزەل، هـالئڼئ کەسدیڼمی؟سۇراگ چالئشمالارئ، سۇراگ گۇشۉلمالارئ اۉلانئلمان، أهـەڼ آرکالئ إمەلە گەلەن سۇراگ سؤزلەملەریندەن سۇڼ هـەم سۇراگ بەلگیسی گۇیۉلیار.
مەسەلەم: جەمال اۇیا باتدئ؟ گؤزەل هـابار تۉتماندئر؟ اۇل یارئشا گاتناشماندئر؟
۳. سؤزلەم گؤرنۆشیندە گەلەن، سۇراگ أهـەڼیندە اۉلانئلان کأبیر سؤزلەردەن سۇڼ هـەم سۇراگ بەلگیسی گۇیۉلیار.
مەسەلەم: مۉگاللئم؟ إنە-آتاسئ؟یۆزلەنمە بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ یۆزلەنمە سؤزلەمیندەن سۇڼ یۆزلەنمە بەلگیسی گۇیۉلیار. مەسەلەم: دؤولەت تاپایئن دییسەڼ، اؤیۆڼی هـالالدان تۉت!بەلەنت أهـەڼ بیلەن آیدئلیان یۆزتۉتما  سؤزلەریندەن سۇڼ یۆزلەنمە بەلگیسی گۇیۉلیار.
مەسەلەم: إزیز هـالکئم! مەن تۆرکمەن ایلیمە، تۆرکمەن تۇپراگئنا گۉوانیارئن.
۳. هـایئشئ، گەڼ گالماگئ، بۉیرۉگئ، گۉتلاگئ آڼلادیان سؤزلەملەر بەلەنت أهـەڼ بیلەن آیدئلسالار، اۇلارئڼ ائزئندان یۆزلەنمە بەلگیسی گۇیۉلیار.
مەسەلەم:
تأزە یئلئڼئز گۉتلئ بۇلسۉن!
کؤپ-کؤپ ساگ بۇلۉڼ!
۴. بەلەنت أهـەڼ بیلەن آیدئلان جۇگاپ سؤزلەملەریندەن سۇڼ یۆزلەنمە بەلگیسی گۇیۉلیار.
مەسەلەم:بۉ ایشی سەن إتمەلی بۇلارسئڼ.یۇک!
۵. بەلەنت أهـەڼ بیلەن آیدئلاندا یۆزلەنمە سؤزلەمی گؤرنۆشیندە گەلەن سؤزلەردەن سۇڼ اۆچ سانئ یۆزلەنمە بەلگیسی گۇیلۉپ بیلنەر.
مەسەلەم:
دۉر!!! گۇلایلاشما!!! ساکلان دیییأن!!!
۶. سؤزلەمیڼ باشئندا بەلەنت أهـەڼ بیلەن آیدئلیان اۆملۆکلەردەن سۇڼ اۆچ سانئ یۆزلەنمە بەلگیسی گۇیلۉپ بیلەر.
مەسەلەم: بای-بۉو!!! بۉلارا  سەرەد-أ!!! اۉرا!!!
۷. سۇراگ هـەم یۆزلەنمە أهـەڼی بیلەن آیدئلیان سؤزلەملەردە سۇراگ بەلگیسی بیلەن  بیرلیکدە یۆزلەنمە بەلگیسی هـەم گۇیۉلیار.
مەسەلەم:
ماگتئمگۉلئ، کیم بار اؤلمەز؟!
آلتئنمئ سەن، کۆمۆشمی سەن، زەرمی سەن؟!

اۇتۉر بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ
۱. دەڼدەش آگزالار أهـەڼ آرکالئ باگلانئشئپ گەلەنلەریندە آرالارئندا اۇتۉر گۇیۉلیار.
مەسەلەم: تۆرکمەن هـالکئ “اۇگۉزناما”، “گۇرکۉت آتا”، “گؤرۇگلئ” یالئ آجایئپ إسەرلەرینە گۉوانماگا هـاکلئدئر.
۲. سؤزلەمدە بیر سؤزی آیئکلاپ گەلەن بیرنأچە سئپات دەڼدەش آگزا بۇلۉپ گەلەندە، آرالئگئنا اۇتۉر بەلگیسی گۇیۉلیار.
مەسەلەم: یاش، سئردام بۇیلئ، گؤرمەگەی ییگیت اؤڼلەریندەن چئکدئ.
۳. دەڼدەش آگزالار باگلایجئلارئڼ کؤمەگی بیلەن هـەم باگلانئشیارلار.
مەسەلەم: گۉنچا بیلەن کاکامئرات تۆرکمەن دیلیندەن وە إدەبییاتئندان گەچیریلەن سئناگدا یۇکارئ باهـا مئناسئپ بۇلدۉلار.
دەڼدەش آگزالارئ باگلانئشدئرئپ گەلەن إمما، یؤنە، یۇگسام، بۇلماسا باگلایجئلارئنئڼ اؤڼۆندەن، وەلین کؤمەکچیسینیڼ سۇڼۉندان اۇتۉر گۇیۉلیار.
بەللیک: وە، بیلەن، -دئر/-دیر باگلایجئلارئ دەڼدەش آگزالارئڼ آراسئندا بیر گەزەک گەلسە، اۇلاردان اؤڼ هـەم، سۇڼ هـەم اۇتۉر گۇیۉلمایار.
هـەم، یا، یا-دا باگلایجئلارئ-دا دەڼدەش آگزالارئڼ آراسئندا بیر گەزەک گەلسە، اۇتۉر گۇیۉلمایار.دەڼدەش آگزالارئ باگلانئشدئرئپ، گایتالانئپ گەلەندە هـەم، یا، یا-دا، نە، نە-دە، کأ، کأتە باگلایجئلارئنئڼ اؤڼ یانئندان اۇتۉر گۇیۉلیار. إدیل دەڼدەش آگزالار یالئ أهـەڼ آرکالئ باگلانئشان یؤنەکەی سؤزلەملەریڼ آراسئنا هـەم اۇتۉر گۇیۉلیار.
مەسەلەم: داڼ آتدئ، جاهـان یاگتئلدئ، کؤچەلەردە هـەرەکەت باشلاندئ.
وە باگلایجئسئ یؤنەکەی سؤزلەملەریڼ آراسئندا دیڼە بیر گەزەک گەلیأر. اۇنۉڼ گەلەن یەریندە اۇتۉر گۇیۉلمایار.
گار یاگدئ وە مەیدان آک پۇسسۉنا بۆرەندی.
۶. - دا/-دە باگلایجئ هـئزماتئندا یؤنەکەی سؤزلەملەریڼ آراسئندا بیر یا بیرنأچە گەزەک گەلیپ بیلەر. نأچە گەزەک گەلەنلیگینە گارامازدان، ائز یانلارئندان اۇتۉر گۇیۉلیار.
مەسەلەم: اۇکۉو باشلادئ-دا، چاگالارئڼ آلاداسئ کؤپەلدی.
۷. اۇتۉر بەلگیسی إمما، یؤنە باگلایجئلارئڼ اؤڼۆندەن، وەلین باگلایجئنئڼ ائز یانئندان گۇیۉلیار.
مەسەلەم: اۇتلئ گەلدی وەلین، یۇلاگچئلار مۆنمأگە تاییارلانئپ باشلادئلار.یۇگسا، یۇگسام بۇلماسا باگلایجئلارئنئڼ اؤڼ یانئندان اۇتۉر گۇیۉلیار. یۆز تۉتما سؤزلەر، جۇگاپ سؤزلەر، اۆملۆکلەر، گیریش سؤزلەر، گیریش سؤزلەملەر – بۉلار سؤزلەم آگزالارئ بیلەن گرامماتیک تایدان باگلانئشمایار. اۇلار سؤزلەم آگزالارئندان أهـەڼ تایدان بؤلۆنیپ آیدئلیاندئگئ اۆچین، یازۉودا اۇتۉر بەلگیسی آرکالئ آیراتئنلاندئرئلیار.
مەسەلەم: اۉزۉک، سەن ساز چالئپ بیلیأرمیڼ؟ – هـاوا، چالیارئن.تۆوەلەمە، یازمئرات، سەن گؤز گؤرکەزیپ بیلدیڼ.گۆررۆڼسیز، سەن بۉ ایشی باشارارسئڼ.
۱۰. باشگانئڼ سؤزۆنی گەپلەشیکدە وە سالگئلانمالاردا آوتۇرئڼ سؤزی بیلەن باگلاماکدا دیییپ، دییشیپ، دییەن باگلایجئلارئڼ هـئزماتئندان پەیدالانئلیار. دیییپ، دییشیپ باگلایجئلارئ بیلەن هـابارئڼ آراسئندا آیئکلایجئ گەلسە، اۇندا اۇتۉر گۇیۉلیار، إگەر شۇل باگلایجئلاردان سۇڼ آرا سؤز دۆشمأن، هـابار گەلسە، اۇندا اۇتۉر گۇیۉلمایار.
مەسەلەم:
آتامئراتجئک: “إنە، گۉزئمئز بۇلدئ، بۉشلۉک!” دیییپ، بەگەنچلی سەسلەندی.
بەگلی: “نۉرمۉهـاممەت، تۇپئ بأریک بەر” دیییپ گئگئردئ.
بەللیک: اؤز ائزئنداکئ سؤزی آیئکلایاندئگئ، أهـەڼ تایدان مەڼزەش آیدئلیاندئگئ سەبأپلی، دییەن باگلایجئسئندان سۇڼ اۇتۉر گۇیۉلمایار.
مەسەلەم: إتراپدان گەلەن وەکیلیڼ: “دایهـانئڼ آزابئ یەرینە دۆشدی” دییەن سؤزلەری آداملارئڼ یۆزۆندە بۉیسانچ آلاماتلارئنئ دؤرەتدی.

نۇکاتلئ اۇتۉر بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ
۱. کابۉل إدیلەن کارارئڼ بؤلۆملەری، رەسمینامالارئڼ ساناوئ گؤرکەزیلەندە نۇکاتلئ اۇتۉر گۇیۉلیار.
مەسەلەم:
یؤریتەلەشدیریلەن مەکدەبە اۇکۉوا گیرمەک اۆچین شۉ رەسمینامالار تابشئرئلیار:a) ساگلئگئ بارادا کەپیلناما؛ b) آتا-إنەسینیڼ مەکدەپ مۆدیرینیڼ آدئنا یازان آرزاسئ؛ ç) دۇگلۉش هـاکئندا شاهـاداتنامانئڼ نۉسگاسئ.
۱. بیر سؤزلەمیڼ ایچیندأکی دەڼدەش آگزالار اؤزارا تۇپارلارا بؤلۆنەن یاگدایئندا، هـەر تۇپارئڼ آراسئندا اۇتۉرا دەرەک نۇکاتلئ اۇتۉر گۇیۉلیار.
مەسەلەم:
شۉ یاراماز هـأسییەتلەریڼ: یالتالئگئڼ؛ بیکأرلیگیڼ؛ گئباتکەشلیگیڼ؛ یاڼرالئگئڼ گارشئسئنا بەرک گؤرەشمەگیمیز گەرەک.
۲. دۆزمەلی گۇشما سؤزلەملەریڼ دۆزۆمیندأکی بەللیبیر دەرەجەدە اؤزباشداکلئگئنئ ساکلایان سؤزلەملەر بیری-بیرلەریندەن نۇکاتلئ اۇتۉر آرکالئ آیراتئنلاندئرئلیار.
مەسەلەم: گۆن دۇگار-دۇگمازدا دەمیرگازئگا باکان اۉگران سۆرۆلی دۆیە إرڼەگە إڼیپ باریان بۉلۉت یالئ اۉزاکدان سالگئملانئپ گؤرۆنیأر؛ گۆنباتارداکئ گؤک مەیداندا إشەکلەر جئززئنلاشیارلار؛ یاڼئراک بۇتلان دۆیە کؤشەگینی ائسئرگانئپ دۉر (ب. کەربابایەو).

کەسە چئزئک بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ
۱. إیە بیلەن هـابار باش دۆشۆمدأکی سؤزلەردەن بۇلاندا، اۇلارئڼ آراسئنا کەسە چئزئک گۇیۉلیار.
مەسەلەم: سپۇرت – ساگلئک. بۉ – سۉرات. بأش-بأشیڼ – ییگریمی بأش. ХХI آسئر – تۆرکمەنیڼ آلتئن آسئرئ.
۲. جەملەیجی سؤز دەڼدەش آگزالارئڼ ائزئندان گەلەندە، جەملەیجی سؤزۆڼ اؤڼۆندەن کەسە چئزئک گۇیۉلیار.
مەسەلەم: گۆلنأزیک، اۇگۉلکەییک، ماماجان، کاکامئرات – دؤردۆسی مەکدەبیڼ گؤرەلدەلی اۇکۉوچئلارئ.واگت، اۇرۉن آرالئگئنئ  گؤرکەزیأن ایکی سؤزۆڼ آراسئندا کەسە چئزئک گۇیۉلیار.
آشگابات – داشۇگۉز  اۇتلۉسئ، فەورال – مارت آیلارئ.گیریش سؤزلەملەری سؤزلەمیڼ اۇرتاسئندا گەلەندە، اۇلارئڼ ایکی تاراپئندان کەسە چئزئک گۇیۉلیان یاگدایلارئ-دا بار.
مەسەلەم: کەمینە آتایەو – سیز اۇنئ تانایارسئڼئز – وەلایات هـاسساهـاناسئندا لۉکمان بۇلۉپ ایشلەیأر.
۵. گەپلەشیگە گاتناشیان آداملارئڼ آیدیان سؤزلەرینیڼ اؤڼۆندەن کەسە چئزئک گۇیۉلیار. گەپلەشیگی آوتۇرئڼ سؤزی بیلەن باگانئشدئرماک اۆچین گەتیریلەن دیییپ، دییدی سؤزلەرینیڼ اؤڼ یانئندان کەسە چئزئک گۇیۉلیار.
مەسەلەم: سیز کیمە گاراشیارسئڼئز؟پرۇفەسسۇر آتایەوە –  دیییپ، تالئپلار اؤر تۉردۉلار.

چئزئجاک بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ

چئزئجاک (دەفیس) دۆرس یازۉو بەلگیسی بۇلۉپ، اۇل سەتیرە سئگمادئک سؤزی بۇگنا بؤلۆپ، تأزە سەتیرە گەچیرمەکدە اۉلانئلیار.سؤزلەرە اۇونۉک بؤلەکلەر (-آ،-أ، -لا، -لە؛ -هـا، -هـأ؛ -دا، -دە؛ -اۇو، -هـۇو...) گۇشۉلاندا چئزئجاک گۇیۉلیار.
مەسەلەم: سەن-أ بیزیڼ گؤزلەیأن ییگیدیمیز إکەنیڼ.
۳. تیرکەش سؤزلەر یازئلاندا  آرالارئندا  چئزئجاک گۇیۉلیار.
مەسەلەم: گەلین-گئزلار، بایرامئڼئز  مۆبأرەک  بۇلسۉن!
۴. گئسگالدئلان گۇشما سؤزلەرە  گۇشۉلما گۇشۉلاندا، سؤز بیلەن گۇشۉلمالارئڼ آراسئندا چئزئجاک  گۇیۉلیار.
مەسەلەم: تدۉ-نئڼ تالئبئ، دیم-ایڼ ایشگأری.آراپ سان بەلگیلەرینیڼ ائزئنا چئزئجاک گۇیلۉپ، گۇشۉلما گۇشۉلیار. مەسەلەم: ۱۷-نجی مای، ۸-نجی سئنپ اۇکۉوچئسئ.گۇشۉلمالار آیراتئن یازئلاندا، اؤڼۆندەن چئزئجاک گۇیۉلیار.
مەسەلەم: اؤتەن زامان اۇرتاک ایشلیگی دۆیپ ایشلیکلەرە -مادئک/ -مەدیک، -آن/ -إن گۇشۉلمالارئ گۇشۉلماک بیلەن یاسالیار.

گۇشا دئرناک بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ
۱. گۇشا دئرناک یازگئدا نئگتالماگئ زەرۉر هـاساپلانئلیان هـارپلارئ، گۇشۉلمالارئ، سؤزلەری، سؤزلەملەری آیراتئنلاندئرئپ گؤرکەزمەک اۆچین اۉلانئلیار.
مەسەلەم: “إمما”، “یؤنە”، “وەلین” باگلایجئلارئ گارشئلئگئ آڼلادیارلار.
بەللیک: إگەر نئگتالجاک بۇلۉنیان هـارپ، گۇشۉلما، سؤز، سؤزلەم یازگئدا باشگاچا آیراتئنلاندئرئلئپ، هـاس گارا یا باشگا رەڼکدە یازئلان بۇلسا، اۇندا گۇشا دئرناگا آلئنمایار.
۲. باشگانئڼ سؤزی، سیتاتالار سؤزلەمیڼ نیرەسیندە گەلەندیگینە گارامازدان، گۇشا دئرناگئڼ ایچیندە یازئلیار.
مەسەلەم: مەکدەپ مۆدیری بیزە یۆزلەنیپ: “سیز دؤورۆڼ مئناسئپ ییگیتلەری وە گئزلارئ بۇلۉپ یەتیشمەلیسیڼیز!” دییدی.
۳. دایهـان بیرلەشیکلەرینیڼ، فابریک-زاوۇدلارئڼ، گأمیلەریڼ، کأرهـانالارئڼ، دۆکانلارئڼ، شئپاهـانالارئڼ، آدام آتلارئ داکئلمادئک اۇردەنلەریڼ، مەداللارئڼ آتلارئ گۇشا دئرناگا آلنئپ یازئلیار.
مەسەلەم: “واتان” دایهـان بیرلەشیگی، “چئنار” دۆکانئ، “یەڼیش” فابریگی، “بۇینگ” اۉچارئ، “تۆرکمەنیستان” گأمیسی، “گایرات” مەدالئ.
۴. گازەت-ژۉرناللارئڼ، کیتاپلارئڼ، إدەبی إسەرلەریڼ، فیلملەریڼ آتلارئ گۇشا دئرناگا آلئنیار.
مەسەلەم:  “گؤرۇگلئ” إپۇسئ، “ماگتئمگۉلئ” فیلمی، “تۆرکمەنیستان” گازەتی، “گاراگۉم” ژۉرنالئ.
۵. یاڼسا آلنئپ آیدئلیان سؤزلەر گۇشا دئرناگا آلنئپ یازئلیار.

یای بەلگیسینیڼ اۉلانئلئشئ
۱. ساهـنا إسەرلەریندە آوتۇرئڼ سؤزی (رەمارکا) یایئڼ ایچیندە بەریلیأر.
مەسەلەم:
گاراپەت (گۉنچا یاکئنلاشیار). سالام، گؤزەل گئز. گۉنچا. سالام، گؤزەل ییگیت (یەنە اۇکایار) (گ.مۉهـتارۇو).
۲. آوتۇر اۇکئجا دۆشنۆکسیز هـاساپلان سؤزۆنیڼ دۆشنۆکلی گؤرنۆشینی یایدا گؤرکەزیأر.
مەسەلەم: تۆرکمەنیستان کۆکۆردە، ناهـار وە کالیی دۉزلارئنا، ناتریی سۉلفاتئنا (میرابیلیتە)، ماگنیی دۉزلارئنا، نەبیتداکئلا (اۇزۇکەریتە)، یۇدا، برۇما بایدئر.
۳. سالگئلانمالاردا  آوتۇرئڼ  آدئ، زەرۉر هـاساپلانسا، إسەریڼ آدئ- -دا یای ایچینە آلئنیار.
مەسەلەم:
جان إنەلەر، کأتە گئزلارئڼئزا
ناهـار بیشیرمأنەم اؤورەدەوەریڼ (ک.گۉرباننەپەسۇو).
۴. گیریش سؤزلەملەری إساسئ سؤزلەمدەن اۇتۉر، کەسە چئزئک یا-دا یای بەلگیسی آرکالئ آیراتئنلاندئرئلیار.
مەسەلەم: آنناگۉلئ آگا بیلەن (اۇل اۇبا کەتهـۉدالارئنئڼ یۇلباشچئسئ) یاش سایلاوچئلارئڼ دۉشۉشئگئ بۇلدئ (گازەتدەن).
۵. تەرتیپ گؤرکەزمەک اۆچین سانلارئڼ یا هـارپلارئڼ ائزئندان یایئڼ یاپئلیان بؤلەگی “)” گۇیۉلیار، اۇندان سۇڼ نۇکات گۇیۉلمایار.
مەسەلەم:
۱) 
آ)
۲) 
ب)
۳) 
چ)
 
[1] تۆرکمەن إدەبی دیلینیڼ إساسئ اۇرفۇگرافیک کادالارئ تۆرکمەن دیلینیڼ اۇرفۇگرافیک سؤزلۆگیندەن (۲۰۱۶) آلئندئ.
[2] اۉزئن چەکیملیلەر اۇبیەکت بۇلۉپ گەلەنلەریندە، اۉزئنلئک بەلگیسی ایکی نۇکات بیلەن آڼلادئلیار.